Dezinformacja w świecie nauki, science washing, deep fake, AI, nieistniejący profesorowie

Kryzys wiedzy. Nauka i sami naukowcy cieszą się sporym zaufaniem społecznym. Nic dziwnego, że miłośnicy dezinformacji często próbują ten autorytet wykorzystać do szerzenia fałszywych i niebezpiecznych narracji. Ludowe porzekadło mówi, że „ nauka to potęgi klucz”. Niestety, coraz częściej jest ono rozumiane nie jako potęga ludzkiego intelektu, wznoszenia się na wyżyny wiedzy, lecz potęga służąca manipulowaniu umysłami i decyzjami innych ludzi.

CZYTAJ TAKŻE: W Czechach rosyjska dezinformacja już „wyprzedza” rzetelne wiadomości

Pseudonakowe teorie zalewają internet i przybywa ich zwolenników. Niezweryfikowane twierdzenia, powielane przez nieświadomych użytkowników portali społecznościowych padają na żyzny grunt, a ich wyplenienie graniczy z cudem.

Polacy ufają nauce i naukowcom

Zważywszy na wysoki poziom zaufania do samej nauki w społeczeństwie jest to zjawisko niezwykle niebezpieczne.

Uniwersytet SWPS opublikował dość niedawno wyniki badań międzynarodowego zespołu naukowców, z którego wynika, że Polska znalazła się wśród krajów z relatywnie wysokim wynikiem zaufania do nauki. W pięciostopniowej skali ten poziom wynosi 3,51.

Największym zaufaniem do nauki mogą pochwalić się Egipcjanie (4,30), mieszkańcy Indii (4,26) i Nigerii (3,98). Najniższe miejsca należą do Etiopii (3,23), Rosji (3,23), czy Boliwii (3,22). Ostatnie miejsce zajmuje zaś Albania z wynikiem 3,05.

ZOBACZ TAKŻE: Pryszczyca w Polsce? To fake news, ale jest mobilizacja służb

Z kolei, jeśli chodzi o poziom zaufania do poszczególnych zawodów w naszym kraju, to z opublikowanego przez IPSOS w listopadzie 2023 roku badania wynikało, że w Polsce jedynie naukowcy budzą zaufanie u więcej niż połowy (55 proc.) respondentów.

Fałszywa nauka

Suplement przywracający wzrok reklamowany przez jednego z najwybitniejszych okulistów w kraju? Takie reklamy pojawiły się w mediach społecznościowych i były oglądane przez dziesiątki tysięcy odbiorców. Twarzą tej reklamy stał się prof. Jerzy Szafik, który… nie miał o tym pojęcia. Okazało się, że reklamy były wygenerowane przez AI .

Technologię deep fake wykorzystano również w przypadku znanego chirurga prof. Krzysztofa Bieleckiego.

Często naukowcy sami zgłaszają fałszywe nagrania do platform społecznościowych, ale jest to niestety walka z wiatrakami. Na miejsce starych reklam pojawiają się nowe, a część odbiorców daje się zwieść.

ZOBACZ RÓWNIEŻ: Dodatkowe środki na walkę z dezinformacją

Cudowne leki i medyczne „autorytety”

W nieuczciwy sposób naukę wykorzystują także przedstawiciele biznesu. W 2023 roku „New York Times” donosił, że fałszywa nauka jest dźwignią handlu w branży wellnes.

Ileż razy słyszeliśmy, że coś jest cudownym remedium, polecanym przez naukowców lub różne towarzystwa naukowe lub, że dany specyfik został przebadany, a badania pokazują, że niczego bardziej nie potrzebujemy, jak tego właśnie produktu, który rozwiąże nasze problemy w mgnieniu oka?

Po głębszej analizie okazuje się, że takie badania nie istnieją, że nazwiska „naukowych autorytetów” są wymyślone.

W reklamach osoby ubrane w biały fartuch mówią nam, że np. materace danej firmy są najlepsze dla naszego kręgosłupa. Odruchowo przyjmujemy, że mamy do czynienia z medykiem, nie zwracając uwagi na to, że dany człowiek jest np. pracownikiem linii produkcyjnej.

W czasie pandemii koronawirusa pojawiły się informacje powołujące się na autorytet chińskiego naukowca prof. Chena Horina. Profesor miał przekonywać, że groźny wirus nie ma szans w zetknięciu ze szklanką wody z cytryną. Przed pandemią naukowiec miał wygłaszać podobne „porady” na temat leczenia nowotworów. Okazało się, że taka postać, jak Chen Horin, nigdy nie istniała.

„Fałszywa nauka i kryzys wiedzy”

Problem jest poważny i podważa zaufanie do nauki i naukowców. Niestety, również w ich gronie pojawiają się osoby poszukujące rozgłosu i popularności poprzez głoszenie kontrowersyjnych i fałszywych teorii.

„Skala problemu fałszywej nauki staje się coraz bardziej oczywista. Odsetek artykułów naukowych wycofanych z powodu oszustwa wzrósł o rząd wielkości od 2000 r., a wysokie wskaźniki wycofań obserwuje się w przypadku najbardziej prestiżowych czasopism, co ilustruje zarówno skalę, w jakiej błędne twierdzenia są popełniane przez naukowców poszukujących rozgłosu, jak i słabości, a nawet fałszerstwa w obecnej praktyce recenzowania” – pisze brytyjskie wydawnictwo naukowe Royal Society Publishing, związane z Royal Society of London, czyli jedną z najstarszych i najbardziej prestiżowych organizacji naukowych na świecie.

CZYTAJ RÓWNIEŻ: UE walczy z fałszywymi reklamami i manipulacją w sieci

Jak czytamy w artykule „Fałszywa nauka i kryzys wiedzy” z 2019 roku, coraz częstsze jest zjawisko „drapieżnych czasopism, rozpowszechniających fałszywą naukę dla zysku”.

„Wkraczanie takich czasopism w tradycyjnie szanowaną przestrzeń publikacji naukowych poważnie podważa integralność i wiarygodność nauki i jeśli nie zostanie natychmiast zatrzymane i ukarane, może okazać się fatalne w skutkach dla dziedziny, jaką znamy” – podkreślono.

Dziś, ponad 6 lat od ukazania się tego artykułu, kiedy mamy wielkie modele językowe AI, sprawa jest jeszcze bardziej poważna i nagląca.

Badania wskazują, że podobnie, jak w przypadku różnych chorób, tak w przypadku dezinformacji najlepsza jest profilaktyka. Obalanie fałszywych narracji zajmuje o wiele więcej czasu. Szczególna odpowiedzialność w tym zakresie spoczywa na nauczycielach i pedagogach oraz samych naukowcach.