Kim byli twórcy najstarszego imperium stepowych nomadów?

„W stepie szerokim, którego okiem nawet sokolim nie zmierzysz” od zawsze koczowali nomadowie. Czasem wielkie plemiona, jak sobie wyobrażamy, spowinowaconych ze sobą, a nawet spokrewnionych rodów. W okresie wczesnego średniowiecza i na nasze ziemie najechali owi koczownicy – najpierw Mongołowie, potem Tatarzy. Potrafili tworzyć imperia lub przejmować – przynajmniej na jakiś czas – władzę w wielkich imperiach, takich jak Chiny. O Czyngis-chanie słyszeliśmy chyba wszyscy. Jak to się jednak wszystko zaczęło?

Współczesna archeologia coraz częściej może się pokusić o zaprzęgnięcie genetyki molekularnej do swego rydwanu, co pozwala tej przeciekawej nauce popędzić dalej i szybciej, niż niegdyś. Odkrywa się nie tylko nowe szlaki handlowe, nowe powiązania pomiędzy różnymi kulturami, nieznane wcześniej, bo z rzadka gdziekolwiek opisane i na pół, jak myślano, mityczne wojny i pokoje, ale całe nieznane ludy. Genetyka bowiem w swym wydaniu archeo porównuje sekwencje DNA wydobyte z dawno już pochowanych kości.

Tym razem na łamach niedawnego „Science Advances” możemy przeczytać historię zupełnie nam ze szkoły nieznaną, a mianowicie ludu Xiongnu, który tworzył swe wpływowe imperium na stepie 1500 lat przed Mongołami. Ten zupełnie mi wcześniej nieznany lud tworzył jedną z najpotężniejszych sił politycznych Azji epoki żelaza — ostatecznie rozciągając swój zasięg i wpływy od Egiptu po Rzym i cesarskie Chiny. Zresztą to w Państwie Środka za czasów dynastii Han pozostawiono na ich temat stosowne zapiski umieszczone w archiwach po wsze czasy nie bez kozery – to bowiem by zabezpieczyć się przed atakami Xiongnu wybudowano Chiński Mur.

Pod wodzą koreańskiego genetyka Choongwon Jeong zespół amerykańsko-niemiecki (reprezentowany przez uczonych z najistotniejszych ośrodków światowej archeogenetyki, czyli z Instytutu Maxa Plancka Antropologii Ewolucyjnej w Lipsku i Wydziału Antropologii Uniwersytetu Harvarda) opisał, co nam o populacji ludu Xiongnu potrafi powiedzieć wydobywany z ich kości starożytny DNA. Żmudne wykopaliska archeologiczne pozowliły bowiem odsłonić wystarczająco pochówków z czasów, gdy dosiadający swych rumaków wojownicy-koczownicy podbili środkowo-wschodnią Azję, „podpaliwszy” step w 200-100 r. pne.

Jak to koczownicy, sami siebie nie opisali, nie pozostawili też monumentalnych budowli, budując swoje imperium dosłownie na końskich grzbietach. Poza łupiestwem żyli z hodowli zwierząt i przetwarzania ich mleka. Co się tak naprawdę wydarzyło na obszarach dzisiejszej północnej Mongolii ok. 200 r. pne, że ten lud urósł w taką siłę, było więc trudne do ustalenia narzędziami czystej archeologii. Archeogenetycy przeprowadzili dogłębne badania DNA wydobytego z pochówków na terenie dwóch elitarnych cmentarzy cesarskich Xiongnu wzdłuż zachodniej granicy imperium: w Takhiltyn Khotgor i w Shombuuzyn Belchir. 

Badania wykazały, że już u swego zarania imperium Xiongnu było wieloetniczne. Osoby pochowane na obu cmentarzach wykazywały niezwykle dużą różnorodność genetyczną (oznacza to, że elita władzy centralnej i lokalnej nie pochodziła z jednego wyłącznie klanu), porównywalną do występującej na całym terenie tego koczowniczego „państwa”. Jednak znaczna część tej różnorodności była stratyfikowana według statusu.

Jak opisują uczeni: „Osoby o najniższym statusie (pochowane jako pochówki satelitarne elit, prawdopodobnie sługi) wykazywały najwyższą różnorodność genetyczną i heterogeniczność, co sugeruje, że pochodziły z odległych części imperium lub nawet dalej. W przeciwieństwie do tego lokalne i arystokratyczne elity pochowane w trumnach z desek w kwadratowych grobowcach i kamiennych grobach pierścieniowych wykazywały mniejszą ogólną różnorodność genetyczną i miały wyższy odsetek przodków z wschodniej Eurazji, co sugeruje, że status elity i władza koncentrowały się wśród określonych podzbiorów genetycznych”.

Nawet jednak elitarne rodziny wykorzystywały małżeństwa do scementowania więzi z nowo przyłączonymi grupami ludności,co widać zwłaszcza dzięki analizie pochówków w Shombuuzyn Belchir. Imperium zatem rosło dzięki podobojom, ale mężczyzn z licznych podbitych terenów nie wyrzynano, tylko sprowadzano jako służbę czy niewolników oraz wżeniano się w ich rody.

Czyniła tak, choć mniej chętnie od ogółu, także elita władzy. Co bardzo ciekawe i mało oczywiste, w pochówkach Xiongnu o wysokim statusie i elitarnych nagrobkach częściej spoczywały kobiety niż mężczyźni.

„Kobiety Xiongnu odgrywały szczególnie znaczącą rolę polityczną w ekspansji i integracji nowych terytoriów wzdłuż granicy imperium” – komentują specjaliści.

Lucy nie była pierwsza. Oto nasz (jeszcze starszy) prapradziadek australopitek

Na cmentarzu w Takhiltyn Khotgor elitarne monumentalne grobowce zostały zbudowane dla kobiet, a otoczone przez wiele pospolitych pochówków mężczyzn. Kobiety leżały w kunsztownych trumnach ze złotymi emblematami władzy cesarskiej Xiongnu: słońca i księżyca. Jeden z grobowców zawierał nawet zaprzęg sześciu koni i rydwan.

W Shombuuzyn Belchir archeolodzy opisali tę samą sytuację: najbogatsze i najbardziej wyszukane groby, z wyposażeniem grobowym składającym się z drewnianych trumien, złotych emblematów i pozłacanych przedmiotów, szklanych i fajansowych paciorków, chińskich luster, kociołka z brązu, jedwabnych ubrań, drewnianych wozów i zwierząt gospodarskich należały do kobiet. W grobach tych znaleziono także przedmioty tradycyjnie kojarzone z jeźdźcami wojownikami (chiński puchar z laki, pozłacaną żelazną klamrę pasa i rząd koński). Dosłownie księżniczki i niewykluczone – wojowniczki.

Według autorów najnowszej pracy z „Science Advances” kobiety w tym enigmatycznym imperium miały niemały polityczny, a pewnie i gospodarczy wpływ przez zaangażowanie w sieć wymiany towarowej wzdłuż Jedwabnego Szlaku. Xiongnu rozpadło się w I w. ne, ale tradycja „księżniczek odgrywających kluczową rolę w życiu politycznym i gospodarczym przetrwała na jego peryferiach i była kontynuowana ponad tysiąc lat później pod rządami imperium mongolskiego”, jak skomentował to główny archeolog projektu dr Jamsranjav Bayarsaikhan z Instytutu Maxa Planka Nauk nt. Historii Ludzkości w Jenie.

O komentarz tak wyników tych konkretnych badań archeogenetycznych, jak i ich roli dla naszego zrozumienia, co się działo na stepowych peryferiach wielkich i trwałych imperiów epoki żelaza (jak Rzym czy Egipt) poprosiłam archeologa z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego, dr. hab. Radosława Karasiewicz-Szczypiorskiego.

Po pierwsze zauważył on, że za następców Xiongnu uznawani są Hunowie zamieszkujący później Azję Środkową a także ta ich część, która ok. 370 r.n.e. najechała Europę i przyczyniła się do upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Sądzę, że być może badania archeogenetyczne mogłyby tu przynieść sporo światła, jednak… jeśli już „macierz” jest wieloetniczna, czego się dowiemy z wieloetnicznej kontynuacji? Ciężko byłoby zatem wykazać ciągłość jedynie za pomocą tego typu dowodów.

„Schyłek imperium Hunów w Azji nie był oczywiście końcem historii tego ludu. Doskonale bowiem znamy imperium Attyli zbudowane przez Hunów migrujących z głębi Azji na stepy Europy Wschodniej i Nizinę Węgierską. W tym przypadku mieliśmy do czynienia z państwem którego elitę stanowili Hunowie, ale ogromną w nim rolę odgrywały podbite ludy, w tym inne plemiona koczownicze, np. Alanowie oraz ludy germańskie rozproszone wówczas po całej Europie Środkowo-Wschodniej. Tylko sprawne zarządzanie tą podbitą większością pozwalało Attyli utrzymać panowanie. Narzędziami na drodze do sukcesu nie był wyłącznie strach wszystkich przed zemstą Hunów. Ogromną rolę odgrywały związki małżeńskie z dziewczętami z wysokich rodów należących do podbitych ludów. Na dworze wodza Hunów było wiele żon i nałożnic o różnym pochodzeniu. Miały one wysoki status, ale nie można mówić o ich realnym, stałym wpływie na władzę w państwie. Wykluczała to chodziby ich znaczna liczba i konieczność konkurowania o względy władcy” – wyjaśnił prof. Karasiewicz-Szczypiorski.

Co do samej roli badań archeogenetycznych, specjalista z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW zauważył: że „jest to z pewnością krok we właściwym kierunku. Doradzałbym jednak ostrożność w wyciąganiu zbyt daleko idących wniosków. Szczególnie jeśli chodzi o faktyczną migrację poszczególnych osób, a nie np. ich przodków lub całych grup plemiennych w trudnej do określenia przeszłości. Za badaniami genetycznymi powinny iść np. analizy zawatości izotopów strontu w zachowanych szczątkach. Stront jest pierwiastkiem przyswajanym wraz ze spożywaną wodą, a jego zawartość jest różna (i charakterystyczna) dla różnych części świata. Podobne badania prowadzone na znaczną skalę np. w przypadku pochówków z okresu wikińskiego poszerzyły naszą wiedzę na temat rzeczywistej skali migracji ze Skandynawii do innych części Europy we wczesnym Średniowieczu”.

Moim zdaniem warto uważnie wsłuchać się w słowa polskiego specjalisty także wtedy, gdy przypomina, że „zwykle okazalsze i/lub centralnie położone na cmentarzyskach huńskich w Azji groby władców (mężczyzn?) częściej rabowano. Łupem padała głównie komora centralna”.

Znani prof. Karasiewicz-Szczypiorskiemu badacze mongolscy są zdania, że podłoże tego procederu nie było wyłącznie rabunkowe. Może tego dowodzić przytaczane w nowych badaniach dobre zachowanie pochówków kobiecych. Celem kopiących groby była bowiem prawdopodobnie także zemsta na władcach – ciemiężycielach. Wroga należało wykopać z grobu, aby przerwać jego egzystencję w zaświatach. To może być przyczyna niedoboru elitarnych pochówków męskich na cmentarzyskach huńskich w Azji centralnej”.

Mamy jeszcze jednego przodka

Na peryferiach państwa Attyli znajdowały się także tereny obecnej Polski. Z naszych ziem znane są pojedyncze przypadki pochówków szkieletowych wyposażonych w długie żelazne miecze i łuki. Byli to zapewne huńscy wojownicy. To, co wydaje się być tak daleko, stawało się bliskie, a jednocześnie efemeryczne właśnie dlatego, że imperium to stworzyli koczownicy.

#nomadzi #archeologia #odkrycie #nauka