Czyżby celowe wytwarzanie narzędzi nie było właściwością jedynie naszej linii ewolucyjnej? Makaki długoogoniaste w azjatyckim rezerwacie nie tylko machają do turystów ogonami, posilają się i iskają zgodnie z hierarchią w stadzie, ale i… wykorzystują kamienie jako narzędzia pozwalające im uporać się z otwarciem pożywnych orzechów. Biorą kamień, a nawet dwa w ręce i walą, byle nie po palcach. Czasami powstają przy tym stosowne ostre kamienne odłupki, do złudzenia przypominające narzędzia przypisywane dziś m.in. australopitekom i wczesnym formom człowieka. Czyżby celowe wytwarzanie narzędzi nie było właściwością jedynie naszej linii ewolucyjnej? Najwłaściwiej byłoby zacząć tę opowieść od banalnej w sumie konstatacji, że przez millenia lepiej się przechowują kamienie niż kości. Choć kości ulegają fosylizacji, czynią to „rzadko i niechętnie”, potrzebują bowiem do tego bardzo szczególnych warunków środowiska. Stąd niestety tak niewiele wiemy o naszych bezpośrednich, aczkolwiek czasowo odległych przodkach, zanim nie opuścili oni Afryki równikowej, gdzie zasadniczo zawsze było gorąco i wilgotno. Ponieważ przodkowie szympansów czy goryli nie opuścili tych siedlisk, tak niewiele możemy o nich powiedzieć.My – czy raczej nasi przodkowie – poszliśmy ku północy, ku sawannom, te z kolei spustynniały, poszliśmy dalej, przekroczyliśmy góry i rzeki oraz w końcu nawet morza, i w następnych falach migracyjnych kolejne gatunki linii hominidów opanowały większość planety.Skoro jednak kamienie zachowują się lepiej od kości, a linia ewolucyjna prowadząca od naszych kosmatych jeszcze przodków ku nam – uważaliśmy – jako jedyna wytwarzała celowo kamienne narzędzia, to znalezienie takowych narzędzi jest jak odkrycie naszych przodków, których kości mogły obok, acz nie musiały koniecznie przetrwać.Z tego właśnie założenia wychodząc (i nie jest tak, że ono było oparte na niczym), uznaliśmy, że najstarsze znane narzędzia kamienne pochodzą sprzed 3,39 mln lat. Odkryto je w Kotlinie Danakilskiej w Etiopii. To miałoby dowodzić, że posługiwał się nimi już Australopithecus afarensis, bo niespecjalnie inny hominid jest nam z tego tak odległego okresu znany. Otoczaki zatem, różne rozłupce i ostre odłupki, bez których nie powstałaby żadna ludzka kultura, są z nami bardzo długo, ale… czy tylko z nami?Jak opisują na łamach świeżego numeru „Science Advances” autorzy z Instytutu Antropologii Ewolucyjnej im. Maxa Plancka w Lipsku, w Parku Narodowym Phang Nga w Tajlandii przebywające tam makaki, aby z zadowoleniem pozbywać się twardych łupin ze smacznych orzechów, wykorzystują kamienne „młot” i „kowadło”. A że walą zapalczywie i nie zawsze trafiają tylko w orzech, powstaje cała masa odłupków. Ich pozostałości walają się po parku dość powszechnie. Brakuje tylko jeszcze, by małpy zaczęły gromadzić co „udańsze” egzemplarze „za pazuchą”, czego jak dotąd nie zaobserwowano, i mielibyśmy… obraz posługiwania się najprymitywniejszymi narzędziami przez homininy.Szympansy też tak robią. Macaca fascicularis to jednak nie jest żadna wielka małpa człekokształtna. Nie jest w żadnym stopniu naszym bardzo bliskim krewnym. No i obserwacje poczyniono dziś, trudno zatem ze stuprocentowa pewnością założyć, że tak zachowywali się ich tropikalni przodkowie 4 czy 3 mln lat temu. A jednak antropolodzy i etolodzy są w opiniach wyrażonych we wspomnianej publikacji przekonani, że ich obserwacje są wystarczające, by przyjąć, że tworzenie narzędzi z kamienia nie może być nadal traktowane jako wyłączna właściwość naszej linii rozwojowej, która doprowadziła do pojawienia się rodzaju Homo. Specjaliści twierdzą, że „Porównania z plio-plejstoceńskimi zespołami litycznymi, datowanymi na okres od 3,3 do 1,56 mln lat temu, pokazują, że odłupki przypadkiem wytwarzane przez makaki mieszczą się w technologicznym zakresie zmienności artefaktów wykonanych przez wczesnych homininów. W przypadku braku obserwacji behawioralnych zespół stworzony przez małpy prawdopodobnie zostałby zidentyfikowany jako pochodzenia antropogenicznego i zinterpretowany jako dowód celowej produkcji narzędzi”.Prosto rzekłszy, gdy na teren tajlandzkiego parku narodowego za tysiąc lat (w sumie to nawet i za kilka lat) weszliby archeologowie, a obecne obserwacje nie byłyby opisane i ów opis by nie przetrwał, prędzej (ze względu na bezwzględność datowania konkretnego osadu na przełom XX i XXI wieku) uwierzyliby w jakichś niezmiernie prymitywnych tubylców, żyjących nadal w początkach starszej epoki kamiennej, choć obok cywilizacja postindustrialna, niż w makaki jako autorów znajdowanych artefaktów. Wiele bowiem z nich ma wszystkie te same cechy, które są powszechnie używane do identyfikacji celowo wykonanych kamiennych narzędzi w niektórych z najwcześniejszych stanowisk archeologicznych w Afryce Wschodniej.O komentarz do tego niewątpliwie przełomowego odkrycia poprosiłam antropologa fizycznego dr. hab. Tomasza Kozłowskiego, profesora Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. To odkrycie uważa on za niezwykle ważne dla rekonstrukcji procesu nabywania przez naszych przodków kompetencji użytkowania, a następnie wykonywania prostych, tnących ostrzy, „które odnajdujemy też w zespołach najstarszej kultury nazywanej olduwajską – od wąwozu Olduvai w Tanzani (w chronologii odpowiada tzw. dolnemu paleolitowi), gdzie podobne artefakty po raz pierwszy odnaleziono wraz z kośćmi pewnego hominida. Na tej podstawie wykreowano nawet gatunek Homo habilis (człowieka zręcznego), mimo tego, że do pełni ludzkiego wyglądu – fizjonomii bardzo dużo mu brakowało. Wieloma cechami przypominał zaś australopiteki”. Zobacz też: Powstała hybryda człowieka i małpy. Hiszpański eksperyment w ChinachSkoro jednak, wykonywał kamienne narzędzia, to z ówczesnej definicji rodzaju Homo musiał być… człowiekiem. Od dość dawna według prof. Kozłowskiego wiemy, że protonarzędziami posługują się też np. szympansy. Podobnie jak opisane makaki, używają „kowadeł” i „młotków” (czasami kamiennych, a czasami drewnianych) do otwierania skorup twardych orzechów. Przygotowują z pogryzionych liści swoiste gąbki do czerpania wody np. z dziupli drzew, gdzie nie da się wsadzić całej głowy. Łowią też termity na specjalne „wędki”, które są efektywne, standaryzowane w swej długości i co najważniejsze, nie są natychmiast porzucane po jednorazowym „połowie”. Nie produkują jednak odłupków typu oldowańskiego. Może za wyjątkiem pewnego bonobo (szympansa karłowatego) imieniem Kanzi, który tę sztukę całkiem dobrze opanował, ale żyjąc w niewoli. Dla prof. Kozłowskiego najistotniejsze w tym odkryciu jest jednak to, że wskazuje, iż takie odłupki mogły miliony lat temu najpierw powstawać zupełnie przypadkowo. Jakby przy okazji. A podniesienie ich z ziemi i użycie, to już krok, który wydaje się znacznie łatwiejszy do zrobienia niż wykoncypowanie sobie ich świadomego odbijania z kamieni znajdowanych w otoczeniu. „Skoro szympansy wybierają ze swojego środowiska przydatne im rzeczy, to czemu nie miałyby tego robić np. australopiteki? Wiemy też, że najprawdopodobniej używały one fragmentów kości np. do kopania w ziemi za jakimiś jadalnymi częściami roślin – bulwami czy kłączami. Od rozpoczęcia używania kamiennych form jest też już znacznie bliżej do rozpoczęcia ich świadomego wytwarzania. Wystarczy prosta obserwacja i skojarzenie jednego z drugim. Potencjał wśród nieludzkich naczelnych chyba jest, co udowadnia właśnie przypadek Kanziego. Też całkiem sprawnie łupał kamienie, niemal jak wczesny człowiek...” – zaznacza prof. Kozłowski. Pojawia się tu – jak zauważa toruński antropolog – niezmiernie ważny problem interpretacji znalezisk najwcześniejszych odłupków wykorzystywanych jako narzędzia. Na ile są one celowym produktem, a na ile produktem ubocznym innej aktywności, i czy koniecznie rodzaju Homo. „Oczywiście wszystko zależy od szerokiego kontekstu znaleziska. O ile jeszcze łatwo jest zaobserwować ślady użytkowania takiego narzędzia (zajmuje się tym nauka zwana traseologią) i tym samym odróżnić odłupki użytkowane od tych nieużywanych, to konia z rzędem temu, kto będzie potrafił zidentyfikować odłupki powstałe przypadkowo przy uderzaniu kamieniem w kamień (jak u makaków) od tych, gdzie do zderzenia dwóch brył kamienia doszło jednak z premedytacją”. I co terassss? – chciałoby się zapytać. Jak odróżnić zapisy archeologiczne dotyczące celowej, jak uważamy, działalności homininów i – równie celowej, czyli jak zjeść przynajmniej raz dziennie coś pożywnego, jak orzech czy skorupiak, a nie tylko te owoce i owoce – działalności innych naczelnych? Jak podejść do najwcześniejszych zapisów obejmujących krzemienne odłupki? Wszystko do kosza? Może sztuczna inteligencja zauważy jakieś różnice pozwalające oddzielić przypadkowe odłupki makaczego śniadania na trawie złożonego z orzechów od zarania naszego ludzkiego świata? Bo tak na ludzkie oko, nawet stosownie wyszkolone, niestety różnic nie widać.