Nasz dziadek neandertalczyk

Gdy za grzebanie w DNA z archaicznych ludzkich kości zabierze się bądź Johannes Krause z Instytutu Maxa Plancka w Jenie bądź Svante Pääbo, do którego trzeba teraz pisać na Lipsk, też do Instytutu Maxa Plancka – dwie sprawy są jasne: wyniki zawędrują do najlepszych czasopism naukowych i na czołówki gazet zwykłych. Zrozumienie pokrętnych, jak się okazuje, dróg ludzkiej historii, zapisanej wyłącznie w DNA, rozpala serca i umysły nie tylko uczonych, ale i publiczności.

Cóż na to poradzę, że z pasją śledzę każde doniesienie naukowe dotyczące naszego kuzyna – i jednocześnie „przodka na 5 proc.” – neandertalczyka? A jednocześnie porywa mnie tematyka najdawniejszej genealogii genetycznej, której odkrywane w zapisie DNA ślady już nie raz sprawiły, że mówiąc językiem Juliusza Machulskiego, „Genetix namieszał w Archeo”.

Stąd obaj wspomniani wyżej wielcy uczeni, archeogenetycy, często bywają bohaterami mojej opowieści. Jeden z nich – Pääbo – jako pierwszy zsekwencjonował genom neandertalczyka i za miesiąc będziemy obchodzić 11. rocznicę opublikowania tej przełomowej pracy w magazynie „Science”.

Wtedy jeszcze nikomu się nie śniło, że możliwe jest pozyskiwanie DNA z kości tak starych, jak ponad 60 tys. lat (tyle liczyła sobie jedna z czterech wykorzystanych w badaniu próbek, z jaskini Mezmajskaja na Kaukazie), a co dopiero jego pełne zsekwencjonowanie. A jednak udało się i sprawozdano to we współpracy z kolejnym wielkim archeogenetykiem, Dawidem Reichem.

Skąd się wzięli nasi europejscy przodkowie?

Tenże z kolei, ze wspomnianym wyżej Johannesem Krause, stworzył z odcyfrowywanych sekwencji kolejnych rozsianych po Eurazji archaicznych szkieletów całkiem spójny obraz tego, skąd się w istocie wzięli nasi europejscy przodkowie, ilu mamy „ojców założycieli” dziś żyjącej populacji.

Obraz ten ponadto dowodzi, że od mniej więcej 5 tys. lat nikt się znacząco do owej europejskiej puli genetycznej nie dołożył, zaś wielkie migracje miały miejsce tylko w odwrotnym kierunku, niż uczono nas w szkole, co pozwala dziś zrozumieć np. pochodzenie indyjskich braminów.

Od tamtego czasu wiele się działo, np. Svante Pääbo pomógł nam niedawno zrozumieć, dlaczego w Europie, mając niemal 1-5 proc. neandertalskiego dziedzictwa genetycznego, jesteśmy podatni tak często na ciężkie przechodzenie COVID-19. 50 tys. par zasad DNA w jednym fragmencie i … mamy to.

Kiedyś te geny – których natura i zadania w naszym organizmie dopiero są rozszyfrowywane – musiały się do czegoś istotnego przydawać, skoro raz wkrzyżowawszy się nam w genom od neandertalskiego przodka, już tam siedzą od 30-40 tys. lat. Dziś jednak dla wielu są przekleństwem, o czym pisałam szerzej nie tak dawno temu.

Dziś obaj uczeni, Krause i Pääbo, ponownie zasłużyli na wspomnienie. Zajęli się – jak zwykle niezależnie i raczej konkurując niż współpracując – dawno już wykopanymi kośćmi ludzi współczesnych sprzed 45 tys. lat, by stwierdzić, że na teren Europy człowiek współczesny wmigrowywał w co najmniej dwóch niezależnych i oddalonych od siebie w czasie i przestrzeni falach.

Współczesny człowiek krzyżował się z neandertalczykiem

Co więcej, że człowiek ów wchodząc za pierwszym razem wręcz namiętnie krzyżował się z zasiedziałym na miejscu neandertalczykiem. Tylko że wśród nas nie ma raczej potomków tej pierwszej, pradawniejszej migracji. Musimy ich szukać w szkieletach zdeponowanych w jaskiniach takich jak bułgarska Bacho Kiro czy czeski Zlatý kůň.

Zobacz także: Antyodżywcze, a jednak niezbędne w diecie – o meandrach odżywiania 

W historii człowieka współczesnego, naszego gatunku Homo sapiens sapiens – jak wynika z tych badań, neandertalczyk jest niezmiernie istotny. Nie tylko dlatego, że był od ćwierć miliona lat zasiedziałym w Eurazji i radzącym sobie całkiem nieźle, reprezentującym kulturę mustierską gatunkiem hominida, zaś afrykański imigrant, od którego pochodzimy, był tu nowy i wszystkiego się musiał nauczyć. Przede wszystkim – jak żyć poza sawanną, która ze względu na gwałtowne zmiany klimatyczne mu zniknęła i na której poszukiwanie wyruszył w szeroki świat.

Przede wszystkim dlatego, że dochodziło do krzyżowania i rodzenia się mieszanego potomstwa Homo sapiens sapiens i Homo neanderrthalensis (a może wreszcie trzeba spojrzeć prawdzie w oczy i zacząć go nazywać Homo sapiens neandertalensis? – tu zdania uczonych są mocno podzielone).

Historia, którą na łamach „Nature Ecology & Evolution) odpowiada grupa antropologów i archeogenetyków kierowana przez Johannesa Krause, dotyczy czaszki kobiety pochowanej ok. 45 tys. lat temu w czeskiej jaskini i daje się streścić tak, a jest to opowieść nieco przewracająca nasze wyobrażenia. Mianowicie ludzie współcześni, jak wiadomo nam ze szkoły, przybyli do Europy ok. 40 tys. lat temu (dziś wiemy, że ponad) i mieli już w swoich genomach ok. 2-3 domieszki genetycznej od neandertalczyków, która miała miejsce między 50 a 60 tys. lat temu, a nastąpiła prawdopodobnie na Bliskim Wschodzie.

b> W Europie ekspansja człowieka współczesnego wyprzedziła zniknięcie neandertalczyków z zapisu kopalnego o 3-5 tys. lat. Pytanie jednak brzmi: jak genetycznie wyglądali owi pierwsi Europejczycy – jak dotąd zbadano genetycznie bardzo niewiele takich kostnych znalezisk z tego najdawniejszego okresu.

Kobieta z populacji Homo sapiens sapiens

Badając czeską czaszkę grupa profesora Krausego ustaliła, że zmarła kobieta należała do populacji Homo sapiens sapiens, która wydaje się nie mieć wkładu genetycznego ani u późniejszych Europejczyków, ani Azjatów.

Zobacz także: Mózg, czyli kosmiczna tajemnica 

Jej genom ma około 3 proc. z neandertalskiego przodka, czyli podobnie jak w ma to miejsce u innych łowców-zbieraczy z górnego paleolitu. Jednak obserwowane odcinki neandertalskiego DNA są dłuższe niż te obserwowane w jak dotąd najstarszym współczesnym ludzkim genomie mężczyzny Ust'-Ishim z Syberii sprzed ok. 45 tys. lat, co sugeruje, że kobieta z jaskini Zlat ý Kůň jest jednym z najwcześniejszych mieszkańców Eurazji po ekspansji człowieka współczesnego poza Afrykę.

Dlaczego? Bo im dłuższe fragmenty DNA pochodzenia neandertalskiego, tym mniej rekombinacji genetycznej, co w języku prostym oznacza, że upłynęło tym mniej pokoleń od momentu krzyżówki z neandertalczykiem. I jest ciekawe, że taki szkielet nie leży gdzieś na Syberii właśnie, tylko w Czechach – w sercu kontynentu, nieprawdaż? Drogi ekspansji człowieka współczesnego w Europie zaczynają być istotnie pokrętne…

Z kolei badania grupy kierowanej przez neandertologa Svante Pääbo opublikowano w najnowszym „Nature”; niby jest o ludziach współczesnych i wyniki pochodzą z analizy całych genomów pozyskanych z kostnych pozostałości trzech osób datowanych na okres od 45 930 do 42 580 lat temu z jaskini Bacho Kiro w Bułgarii. Są to według Pääbo najwcześniejsi współcześni ludzie z późnego plejstocenu, których szkielety znaleziono na terenie Europy (datowanie „czeskiej czaszki” zostało pominięte, ale tak to bywa, gdy w tym samym czasie pojawiają się w dwóch różnych czasopismach naukowych różne dane) i zostali znalezieni w związku z pierwotnym zespołem artefaktów z górnego paleolitu.


przedmioty wykonane i używane przez zamieszkujących ją ludzi. Zresztą warstwa ludzi współczesnych nie jest w tej jaskini najstarsza i na długo wcześniej była to siedziba neandertalczyków. Dobry dach nad głową nie jest taki częsty w naturze, jak się okazuje.

W przeciwieństwie do dwóch wcześniej badanych osobników z podobnego okresu (z Rumunii i Syberii – wspomniany wyżej człowiek z Ust'-Ishim), które – podobnie jak zanalizowana przez grupę Krausego „Czeszka” nie przyczyniły się w wykrywalny sposób do późniejszych populacji, osoby te są bliżej spokrewnione z dzisiejszymi i starożytnymi populacjami w Azji Wschodniej i obu Ameryk niż z późniejszymi populacjami zachodnioeurazjatyckimi. A to oznacza, że owi mieszkańcy bułgarskiej jaskini sprzed czterdziestu kilku tysięcy lat należeli do migracji ludzi do Europy, która nie była wcześniej znana z zapisu genetycznego i dostarcza dowodów, że istniała przynajmniej pewna ciągłość między najwcześniejszymi współczesnymi ludźmi w Europie a późniejszymi ludźmi w Eurazji.

Jak triumfalnie kończą swoje streszczenie autorzy badania: „Wszystkie trzy osoby miały neandertalskich przodków kilka pokoleń wstecz w swojej historii rodzinnej, co potwierdza, że ​​pierwsi współcześni europejscy ludzie mieszali się z neandertalczykami i sugeruje, że takie mieszanie mogło być powszechne.”

Zobacz także: Świat sprzed pół miliarda lat 

Genetics będzie mieszał w Archeo, choć umie czytać ciągi i kombinacje tylko czterech liter: A, G, C i T. To jest błogosławione (za)mieszanie. Dzięki temu udaje nam się powoli odcyfrowywać naszą autentyczną historię z czasów, których nawet jeszcze nie namalowano na ścianie żadnej jaskini tak, aby przetrwało do naszych czasów, a nie tylko nie zapisano.

#neandertalczyk #dna #archeolodzy